«Αυτό το… ε…. πώς το είπαμε;»
*Με την συνεργασία της λογοθεραπεύτριας, Μπαντανά Μαρίκας.
Σε όλους μας έχει τύχει κάποια στιγμή στη ζωή μας να μην μπορούμε να θυμηθούμε την λέξη που μέχρι πριν κλάσματα δευτερολέπτου ήταν στο μυαλό μας. Αυτό συνήθως συμβαίνει με λέξεις που γνωρίζουμε και έχουμε χρησιμοποιήσει στο παρελθόν, ωστόσο δεν μπορούμε προσωρινά να ανακαλέσουμε ακριβώς εκείνη την στιγμή που τις χρειαζόμαστε.
Όταν ένα παιδί δυσκολεύεται να απαντήσει άμεσα σε μία ερώτηση σκεφτόμαστε ότι δεν γνωρίζει την απάντηση. Ωστόσο, υπάρχει η πιθανότητα να μην μπορεί να ανακαλέσει τη λέξη, που του είναι γνωστή, την έχει χρησιμοποιήσει και έχει κατανοήσει τη σημασιολογία της.
Πολλά παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και όχι μόνο, δυσκολεύονται είτε στην αποθήκευση των λέξεων, είτε στην ανάκλησή τους. Στο εξωτερικό αυτό αποδίδεται και ως «tip-of-the-tongue-phenomenon». Σπάνια αυτό εντοπίζεται μεμονωμένα και συχνότερα κάτω από μία ομπρέλα άλλων γλωσσικών διαταραχών. Συνήθως αποτελεί σύμπτωμα ή χαρακτηριστικό διαταραχών λόγου της παιδικής ηλικίας (ειδική γλωσσική διαταραχή, τραυλισμό, απραξία ομιλίας), ειδικών μαθησιακών δυσκολιών και διαταραχών στην ανάγνωση και διάσπαση προσοχής με/ ή υπερκινητικότητα.
Χαρακτηριστικά παιδιού με δυσκολία στην ανάκληση:
- Δυσκολεύεται να θυμηθεί ονόματα ανθρώπων, τόπων ή αντικειμένων
- Αντί για την λέξη δίνει την λειτουργία της ["κόβουμε" αντί για ψαλίδι]
- Περιγράφει την λέξη ["το ψηλό κτίριο με τα διαμερίσματα" αντί για πολυκατοικία]
- Χρησιμοποιεί αόριστες λέξεις συχνά ["το αυτό", "τέτοιο", "εκείνο", "το πώς-το-λένε"]
- Λέει τη λάθος λέξη και διορθώνει τον εαυτο του ["καλαθοσφαίριση. Όχι. Υδατοσφαίριση"]
- Κάνει μεγάλες παύσεις όταν προσπαθεί να θυμηθεί ["Πάρε την............μπάλα"]
- Χρησιμοποιεί χειρονομίες και νοήματα που δείχνουν εκνευρισμό ή μιμείται την λέξη-στόχο
- Χρησιμοποιεί "γεμίσματα" στο λόγο του όταν προσπαθεί να θυμηθεί ["εεεεε..., τοοοο.... νησί"]
- Δηλώνει ότι γνωρίζει την λέξη αλλά δεν τη θυμάται
Πολλές είναι οι δραστηριότητες τις οποίες μπορούν να επιχειρήσουν μόνοι τους οι γονείς, οι δάσκαλοι ή ακόμα και ο ίδιος ο μαθητής που αντιμετωπίζει δυσκολίες στην ανάκληση των λέξεων. Θα πρέπει να ενισχυθεί το παιδί στην οργάνωση του λεξιλογίου με διάφορε τεχνικές.
Α. Όσον αφορά την ενίσχυση και οργάνωση του λεξιλογίου, χρήσιμες είναι ασκήσεις με :
1. σημασιολογικά ζεύγη, όπως: συνώνυμα (τσιγαροθήκη-σταχτοδοχείο), αντίθετα (δίνω-παίρνω), σημασιολογικοί συσχετισμοί (μαχαίρι-πιρούνι).
2. γραμματικά ζεύγη, όπως: αρσενικά-θηλυκά (λιοντάρι-λέαινα), ρηματικές φωνές (ντύνω-ντύνομαι)και ρηματικούς χρόνους (πηγαίνω-έρχομαι).
3. σημασιολογικές κατηγορίες, όπως: σχέσεις γένους-είδους (πουλί: καρδερίνα, αηδόνι, ορτύκι, κ.ά).
4. παραγωγή (παραγωγικά μορφήματα, όπως: φυτό-φυτεύω, παιδί-παιδάκι).
5. σύνθεση και ανάλυση σε συνθετικά: (τραπέζι + μαντήλι= τραπεζομάντιλο)
Β.Όσον άφορά τις τεχνικές ανάκλησης αρχικός στόχος είναι η αυτόματη ανάκληση λέξεων βασικού λεξιλογίου. Ως πρακτικές άσκησης εδώ μπορούν να χρησιμοποιηθούν.
1. η "ανάγνωση" εικόνων σαν να επρόκειτο για γραπτές λέξεις. Προσοχή πρέπει να δοθεί εδώ στην επιλογή των εικόνων: το παιδί πρέπει να αναγνωρίζει άμεσα την εικόνα, έτσι το καθήκον του να περιορίζεται στο να την ονοματίσει.
Σε ένα πρώτο στάδιο, και εφόσον η δυσκολία είναι μεγάλη και η ηλικία του παιδιού μικρή, οι εικόνες-λέξεις θα μπορούσαν να τίθενται μεταξύ συμφραζομένων, τα οποία θα διευκολύνουν την ανάκληση, π.χ. το παιδί κλωτσά την ? (= μπάλα)
2. η συμπλήρωση προτάσεων με περισσότερες από μία εναλλακτικές λέξεις/φράσεις.
π.χ. «Ο δάσκαλος μας ................................ κάθε μέρα».
Το παιδί θα πρέπει να ανακαλέσει όσο το δυνατόν περισσότερες λέξεις μπορεί (όπως: διδάσκει, μαλώνει, χαμογελά, διαβάζει, διορθώνει, εξηγεί, συμβουλεύει κ. λπ.).
3. Η μεγέθυνση μιας πρότασης με προσδιορισμούς, τους οποίους θα προσθέτει το παιδί:
π.χ. «Το ....................... κορίτσι πετά .......................... την μπάλα .......................................».
ψηλό, ψηλά, στον φίλο, της, μικρό, μακριά στη θάλασσα, δυνατο, δυνατά, στον, τοίχο, έξυπνο, χαμηλά, στον κήπο
4. η ταχεία ανάκληση (πχ. 10 λέξεις σε 1 λεπτό). Το κριτήριο των λέξεων που θα ζητηθούν μπορεί να είναι, με σειρά δυσκολίας:
σημασιολογικό (πχ. 10 ζώα σε 1’)
μορφολογικό (πχ. 10 λέξεις που τελειώνουν σε –άκι σε 1’)
φωνολογικό (πχ. 10 λέξεις που αρχίζουν από [δ] σε 1’).
Ανάλογα με τον τρόπο και τις ιδιαίτερες δυσκολίες που το παιδί εκδηλώνει όταν χειρίζεται τέτοιου τύπου ασκήσεις, παρέχονται στη συνέχεια και οι τεχνικές εκείνες που θα βοηθήσουν τη μνημονική ανάκληση του συγκεκριμένου ατόμου.
Η αδυναμία στην ανάκληση δηλώνει μια σαφή δυσκολία στην επεξεργασία των γλωσσικών πληροφοριών. Γι’ αυτό και θα πρέπει έγκαιρα να εντοπιστεί και να αντιμετωπιστεί, έτσι ώστε το άτομο να οργανώσει στη συνέχεια αβίαστα το λόγο του.
Αν το παιδί σας δυσκολεύεται να βρει μια λέξη, υποστηρίξτε την προσπάθειά του. Δώστε του χρόνο αρχικά και, αν δεν τα καταφέρει, παρέχετέ του έπειτα εναλλακτικές επιλογές για τη σημασία που φαίνεται να αναζητά. Μην μπλοκάρετε, την ώρα εκείνη, την επικοινωνία με συμβουλές και υποδείξεις. Κάποια επόμενη στιγμή, μπορείτε να το συζητήσετε και να το ενθαρρύνεται να ασκηθεί. Την ώρα εκείνη όμως, σεβαστείτε την επιθυμία του να επικοινωνήσει, απλώς, μαζί σας!