Πώς μπορείτε να διακρίνετε αν το άγχος του μικρού σας είναι λόγος για να ανησυχείτε πραγματικά;
*Με τη συνεργασία της ψυχολόγου-παιδοψυχολόγου-συγγραφέως, Αλεξάνδρας Καππάτου.
Ας δούμε αρχικά τι είναι το άγχος. Είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα που νιώθει το παιδί ή ο έφηβος μπροστά σε έναν αόριστο κίνδυνο ή απειλή. Είναι ένας απρόσκλητος επισκέπτης που μας κινητοποιεί και μας αναγκάζει να βρίσκουμε λύσεις. Ο φόβος, από την άλλη, είναι μια φυσιολογική αντίδραση σε ένα πραγματικό ή φανταστικό κίνδυνο ή σε κάτι που νιώθουμε ότι είναι απειλή.
Όλα τα παιδιά κατά περιόδους μπορεί να παρουσιάσουν άγχος ή να έχουν φόβους που σταδιακά ξεπερνιούνται . Μπορεί το 14 μηνών μωρό σας να τρομάξει αν το πάρει αγκαλιά κάποιος άγνωστος, κάποιο άλλο 4χρονο είναι πιθανό να φοβάται το σκοτάδι ή ένα 5χρονο να αισθανθεί φόβο για το θάνατο κλπ. Αυτοί οι φόβοι είναι φυσιολογικοί και ξεπερνιούνται. Όμως μερικά παιδιά ανησυχούν, αγχώνονται και φοβούνται πολύ περισσότερο από άλλα. Είναι σίγουρα επώδυνο να βλέπετε το παιδί σας να υποφέρει από άγχος ή φόβο, αλλά σίγουρα είναι πολύ πιο δύσκολο να μην μπορείτε να καταλάβετε αν ανησυχεί σε υπερβολικό βαθμό ώστε να χρειαστεί βοήθεια.
Παρόλο που ο φόβος και το άγχος είναι φυσιολογικές αντιδράσεις σε μια δύσκολη ή επικίνδυνη κατάσταση, ενδέχεται το μικρό σας να χρειαστεί βοήθεια αν δεν μπορεί να τα ελέγξει ή αν οι φόβοι παραμένουν σταθεροί ενώ είναι ασφαλές και κυρίως αν επηρεάζεται αρνητικά η ζωή και η υγιής ανάπτυξή του. Γίνεται, με άλλα λόγια, επικίνδυνο όταν το άγχος καθίσταται καθημερινός σύντροφος στη ζωή του παιδιού, όταν υπάρχει υπερβολική ανησυχία ή φόβος δυσανάλογος με την κατάσταση που του προκαλεί δυσφορία και όταν επηρεάζεται η λειτουργικότητά του. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άγχος γίνεται νοσηρό και το παιδί παρουσιάζει κάποια αγχώδη διαταραχή. Το νήπιο, το παιδί ή ο έφηβος παρουσιάζει χαμηλή αυτοεκτίμηση, δυσκολεύεται στις κοινωνικές του σχέσεις, απομονώνεται , πέφτει η σχολική του απόδοση κτλ.
Σημάδια που δείχνουν ότι το παιδί σας ανησυχεί
Όταν ένα παιδί ανησυχεί μπορεί να μην συνειδητοποιεί ότι οι ανησυχίες του είναι αβάσιμες και υπερβολικές ή να μην τις εκφράζει παρά μόνο έμμεσα. Αν ανησυχεί ότι κάτι θα πάθει η μαμά ή μπαμπάς του, πιθανόν να καταβάλλεται από το άγχος του αποχωρισμού ή να δυσκολεύεται να κοιμηθεί. Αν ανησυχεί ότι θα αρρωστήσει πιθανόν να αναζητά συνεχώς ασφάλεια και επιβεβαίωση ή να πλένει συνέχεια τα χέρια του. Γενικά, όταν το μικρό σας έχει ανησυχίες θα προσπαθήσει να αποφύγει τις καταστάσεις που τις προκαλούν. Για παράδειγμα, ίσως να αρνείται να συμμετέχει σε δραστηριότητες που προτιμούν τα άλλα παιδάκια, να έχει εκρήξεις θυμού πριν την επίσκεψη στο γιατρό ή να αρρωσταίνει πριν πάει στο σχολείο.
1. Διαταραχή άγχους αποχωρισμού
Ένα παιδί με διαταραχή άγχους αποχωρισμού παρουσιάζει υπερβολικό άγχος κάθε φορά που πρέπει να αποχωριστεί τους γονείς του . Αισθάνεται υπερβολική ανησυχία και διακατέχεται από αγωνία ότι μπορεί κάτι να πάθουν οι γονείς του ή το ίδιο και θα τους χάσει . Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το παιδί να αρνείται πεισματικά να πάει στο σχολείο ή αλλού , ή να κοιμηθεί μόνο του στο δωμάτιο του , ενώ ο ύπνος του είναι ανήσυχος και συχνά βλέπει εφιάλτες για αυτά που φοβάται. Είναι πιθανόν να αποφεύγει τα παιχνίδια με άλλα παιδάκια ή τα party γενεθλίων. Στο σπίτι μπορεί να είναι η σκιά της μαμάς ή του μπαμπά του και να υποφέρει από πονοκεφάλους και πονόκοιλο στη σκέψη του χωρισμού.Η διαταραχή εμφανίζεται πριν την ηλικία των 18 ετών . Αν το παιδί παρουσιάζει κάποια από αυτά τα συμπτώματα για διάστημα μεγαλύτερο των 4 εβδομάδων θα πρέπει οι γονείς να προβληματιστούν και να απευθυνθούν σε επαγγελματία ψυχικής υγείας ψυχολόγο ή παιδοψυχίατρο.
2. Γενικευμένη Διαταραχή Άγχους
Είναι μια διαταραχή με βασικά χαρακτηριστικά την υπερβολική ανησυχία που εκδηλώνει το παιδί ή ο έφηβος για πολλά θέματα της καθημερινότητας του, όπως λόγου χάρη για τη οικογένειά του, για το αν θα προλάβει ή θα καταφέρει τις εργασίες του σχολείου , για την υγεία του, για διάφορα γεγονότα αρνητικά της καθημερινότητας κλπ. Το παιδί ή ο έφηβος ανησυχεί για τα πάντα και αδυνατεί να ελέγξει αυτήν την ανησυχία . Είναι διαρκώς σε διέγερση και εγρήγορση . Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να είναι ευερέθιστο, να κουράζεται εύκολα , να δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί ενώ παρουσιάζει δυσκολίες στον ύπνο του. Τα συμπτώματα αυτά διαρκούν τουλάχιστον για διάστημα 6 μηνών.
Αν ένα παιδί φαίνεται να ανησυχεί πολύ, με έντονο τρόπο, για πράγματα καθημερινά, τότε πρέπει να προβληματιστείτε σοβαρά γιατί το παιδί υποφέρει. Τα παιδιά με γενικευμένη διαταραχή άγχους ανησυχούν πολύ για την ικανότητά τους να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των γύρω τους αλλά και στους στόχους που θέτουν τα ίδια για τον εαυτό τους. Τείνουν να αναζητούν επιβεβαίωση και ασφάλεια σε μια προσπάθεια να κατευνάσουν τους φόβους τους. Για παράδειγμα, μπορεί να ρωτάνε συνεχώς αν θα είστε στην ώρα σας στο σχολείο ή τι θα γίνει αν δεν μπορεί να κοιμηθεί το προηγούμενο βράδυ ενώ το επόμενο πρωί γράφει διαγώνισμα ή ακόμα να γίνονται ευέξαπτα. Το άγχος αυτού του είδους μπορεί να οδηγήσει και σε σωματικά συμπτώματα όπως κούραση, κοιλόπονο και πονοκέφαλο.
3.Ειδική Φοβία
Όταντο παιδί ή ο έφηβος παρουσιάζει μεγάλο ,πολύ έντονο και επίμονο φόβο που είναι υπερβολικός και αδικαιολόγητος όταν έρχεται αντιμέτωπο ή όταν περιμένει μια κατάσταση, όπως για παράδειγμα στη θέα του αίματος, ή ενός ζώου ή στην σκέψη του αεροπλάνου κλπ. Όταν λοιπόν το παιδί εκτίθεται σε ένα ερέθισμα που φοβάται αμέσως αντιδρά με άγχος και αποφεύγει την κατάσταση αυτή ή παθαίνει και κρίση πανικού. Σε συνθήκες ηρεμίας αν συζητήσετε θα διαπιστώσετε ότι το παιδί αναγνωρίζει ότι είναι υπερβολική η αντίδρασή του. Ωστόσο αυτό του δημιουργεί έντονη ανησυχία και αναστατώνει την ζωή του. Παρουσιάζεται σε παιδιά κάτω από 18 ετών και πρέπει να διαρκεί τουλάχιστον 6μήνες.
Η ειδική φοβία φανερώνεται όταν το παιδί έρχεται αντιμέτωπο άμεσα ή έμμεσα με την κατάσταση ή το αντικείμενο που το τρομοκρατεί. Τα παιδιά με συγκεκριμένες φοβίες αποφεύγουν ό,τι τους προκαλεί φόβο, γεγονός που μπορεί να περιορίσει τις δραστηριότητές τους. Πιθανόν να κλαίνε ή να ξεσπάνε με θυμό για να αποφύγουν καταστάσεις που τα τρομάζουν αλλά και να παρουσιάζουν συμπτώματα όπως τρέμουλο, ζαλάδα και ιδρώτα.
4. Διαταραχή κοινωνικής φοβίας
Όταν ένα παιδί (συνήθως έφηβος) ανησυχεί υπερβολικά και φοβάται στην προοπτική να εκτεθεί σε μια κατάσταση μήπως κάνει κάτι που θα το ντροπιάσει ή μήπως λάβει αρνητικά σχόλια, τότε κατακλύζεται από άγχος που μπορεί να πάρει και τη μορφή κρίσης πανικού που συνδέεται με αυτή τη κατάσταση. Αναφερόμαστε σε καταστάσεις φόβου για πράξεις που σκέφτεται παράλογα ότι θα το ταπεινώσουν. Αυτό μπορεί να το οδηγήσει να αποφεύγει το σχολείο ή άλλες κοινωνικές δραστηριότητες.
Άλλα συμπτώματα είναι το κλάμα και τα ξεσπάσματα όταν πιεστεί να παρευρεθεί στα παραπάνω. Μερικά παιδιά βιώνουν άγχος όταν πρόκειται να εκτεθούν για να μιλήσουν στην τάξη, να παραγγείλουν σε ένα εστιατόριο, ή να δοκιμάσουν ρούχα σε ένα κατάστημα. Άλλα μπορεί να αισθάνονται άγχος στις κοινωνικές τους συναναστροφές ακόμα και αν δεν αποτελούν το επίκεντρο. Αναγνωρίζουν ότι είναι 
παράλογη η αντίδρασή τους . Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αποφεύγει κάθε φοβογόνο κατάσταση ή να τις υπομένει με έντονη ανησυχία. Παρουσιάζεται σε παιδιά κάτω από 18 ετών και πρέπει να διαρκεί τουλάχιστον 18 μήνες.
5.Εκλεκτική αλαλία
Εκλεκτική αλαλία μπορεί να έχει κάποιο παιδί αν μιλάει κανονικά στο σπίτι του και αποτυγχάνει να μιλήσει στο σχολείο , να διαβάσει δυνατά , να τραγουδήσει ή στις κοινωνικές του συναναστροφές. Πολλοί γονείς και δάσκαλοι θεωρούν αυτή τη σιωπή ως αποτέλεσμα πείσματος αλλά το παιδί στην ουσία παραλύει από υπερβολική ντροπή. Η επιλεκτική αλαλία μπορεί να προκαλέσει στο παιδί άγχος, καθώς είναι πιθανόν να δυσκολεύεται να επικοινωνήσει ακόμα και όταν πονάει ή θέλει να επισκεφθεί την τουαλέτα. Ενδέχεται επίσης να το εμποδίσει να συμμετέχει στο σχολείο ή σε άλλες δραστηριότητες. Κάποια παιδιά μοιάζουν να παγώνουν όταν τους ζητηθεί να μιλήσουν για κάτι, ενώ άλλα μπορεί να χρησιμοποιούν νοήματα και εκφράσεις του προσώπου για να επικοινωνήσουν αντί να μιλήσουν. Ακόμα και στο σπίτι μπορεί να παραμένουν σιωπηλά αν βρίσκεται μπροστά ένα ακόμα άτομο εκτός της οικογένειας. Πολλά από τα παιδιά αυτά έχουν επίσης συμπτώματα σχολικής φοβίας, και η εκλεκτική αλαλία μπορεί να είναι μια πρώιμη εκδήλωση κοινωνικής φοβίας
Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (OCD)
Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή συμβαίνει όταν ένα παιδί ταλαιπωρείται από έντονους φόβους και αισθάνεται υποχρεωμένο να πραγματοποιήσει ένα επαναλαμβανόμενο τελετουργικό για να τους διώξει. Παιδιά που πάσχουν από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ταλαιπωρούνται από ανεπιθύμητες σκέψεις (εμμονές), τις οποίες εξουδετερώνουν μέσω επαναλαμβανόμενων πράξεων (ψυχαναγκασμοί). Τέτοιες εμμονές μπορεί να είναι ο φόβος μόλυνσης, ο φόβος ότι κάποιος που βρίσκεται κοντά τους θα τους προκαλέσει κακό , ο φόβος ότι τα ίδια θα κάνουν κάτι κακό κλπ Μπορεί συνεχώς να πλένουν και ξαναπλένουν τα χέρια τους, να κλειδώνουν και να ξανακλειδώνουν τις πόρτες ή να πιάνουν το σώμα τους συμμετρικά για να εξουδετερώσουν το φόβο και να αισθανθούν πιο άνετα. Πιθανόν να κάνουν τις ίδιες ερωτήσεις για να νιώσουν ασφάλεια και να επιμένουν να ακολουθούν και οι υπόλοιποι τα τελετουργικά που έχουν εφεύρει για να κατευνάσουν τους φόβους τους.
Αν ένα παιδί χρειάζεται βοήθεια
- Το πρώτο βήμα για να βοηθήσετε το παιδί σας είναι η αξιολόγηση. Προτού αποφασίσετε να επισκεφθείτε κάποιον ειδικό , είναι καλή ιδέα να παρατηρήσετε και να σημειώσετε τις συμπεριφορές που σας ανησυχούν και πότε αυτές παρουσιάζονται έτσι ώστε να βοηθήσετε στην αναγνώριση της πηγής του άγχους.
- Αν χρειάζεται η βοήθεια κάποιου ειδικού προτιμήστε κάποιον ψυχολόγο ή παιδοψυχίατρο που έχει εμπειρία στα παιδιά, ώστε να σας καθοδηγήσει κατάλληλα.
- Σε κάθε περίπτωση μην αγχώνεστε και στηρίξτε το παιδί σας.